Bazylika św. Mikołaja w Grudziądzu. Walory architektoniczne [odc. 6]

14.   Klucz fundamentowy i jego brak w przęśle środkowym może świadczyć o projektowanym transepcie, czyli nawie poprzecznej. Analogicznie nie ma klucza na ścianie południowej nawy bocznej, (zob. plan 1; zdj. 29).
Klucz fundamentowy, to poziomy pas cegieł, położony w „na rąb”, normalnie na płasko leży blat cegły. Natomiast, gdy dany fragment ściany musi przyjąć większe ciążenie, np. w łuków otworów okiennych, wówczas stosuje się położenie cegieł „na rąb” lub „na stojąco”, gdzie główka cegły jest w pozycji poziomej.
Po stronie południowej, w tym miejscu jest renesansowa kruchta z lat 30 XVII w., powstała na miejscu wcześniejszej kaplicy, o podwójnym dachu siodłowym, ustawionym pod kątem prostym do ściany nawy.  Nad kruchtą widoczny jest negatyw tego dachu, zachowany na ścianie nawy południowej. Dlatego też nie wiadomo dokładnie, czy widoczny ślad po oknie, o cechach romańskich,  jest pozostałością okna zewnętrznego, czy pozostałością empory. Wcześniejszy dach z tej strony był nad obecną kruchtą oraz nad tym oknem, (zob. zdj.30; 31; 32). W latach 90 XX w., jeszcze przed czyszczeniem  ścian zewnętrznych kościoła, po stronie zewnętrznej prezbiterium, od strony wschodniej czytelne było osmolenie ściany od jakiegoś pożaru. To osmolenie wskazywało moim zdaniem na istnienie ambitu, czyli nawy obiegowej. Do pewnego poziomu ściana była równomiernie osmolona, tak, jakby pożar był we wnętrzu pomieszczenia. Po oczyszczeniu ścian, obecnie już tych różnic nie widać. Trzeba również pamiętać, że grunt wokół kościoła, względem samej budowli uległ podwyższeniu w ciągu stuleci od jego powstania.
Natomiast, analogicznie, jak nie ma klucza fundamentowego od środka, tak nie ma na zewnątrz na tym odcinku gzymsu kapnikowego. Jest natomiast zamurowany portal, który można po zastosowanych kształtach datować na XIII w.  (zob. zdj. 33 i 34). Jednorodny gzyms kapnikowy świadczy o jednoczesnej budowie ścian, bez wieloletnich przerw. Zastosowany profil gzymsu jest  ten sam.
15.   Nadbudowana w 2 połowie XVIII w. część wieży. W informacji, podanej przez X. Froelicha jest błąd. X. Freoelich poprzestawiał lat a budowy wieży i sygnaturki.
Nasada na wieży w kształcie latarni  z 1738 r. Dotyczące budowy wieży rachunki wykazują, że przy budowaniu wypito 17 beczek piwa (za 119 fl.), 12 000 cegieł (za 300 fl.)12 beczek blachy z Gdańska (à 87 fl.) zużyto. Blacharz za przybicie blachy otrzymał za każdą beczkę blachy 24 fl., malarz za pomalowanie 200 fl. otrzymał. Mała sygnaturka,  od dachu 46 stóp wysoka, w 1796 r. pobudowana.
Wg wizytacji kościelnej z 1787 roku wieża została w obecnej formie zbudowana w 2 poł.  XVIII w. a sygnaturka nada nawą główną jest wcześniejsza i była już w trakcie sporządzania sprawozdania z wizytacji kościelnej, w latach 16767-1672. Wieżę w obecnej formie zbudowano z użyciem materiału rozbiórkowego, pozyskanego z rozebranej w 1795 r. kaplicy na Zamku Wysokim.
Dla lekkości konstrukcji wieży zastosowano głębokie blendowanie od środka, (zob. zdj. 35).
16.   Klatka schodowa zachodnia. Od wewnątrz posiada wiązanie główkowe, (zob. zdj. 36). Odmienna od niej jest klatka schodowa wschodnia, gdyż od wewnątrz posiada wiązanie wozówkowe i zastosowano tam cegłę giętą, (zob. zdj. 36 i 39.)[ii]. W przypadku autorów pracy zbiorowej Monasticon […], cegła gięta jest świadectwem najstarszej części kościoła cysterskiego w Kołbaczu, z lat 1210-1247[iii].
17.   Do kwestii klatek schodowych warto powrócić jeszcze raz  w oddzielnym odcinku, ponieważ odgruzowanie ruin wieży Klimek w 2006 r. wykazało, że klatka schodowa wschodnia była identyczna, jak kręcone schody w murze wieży Klimek. Dotyczy to słupa kręconych schodów. schodów. (zob. zdj. 37, 38  i 39).
Tak jak upowszechnienie wiedzy o średniowiecznych mostach w Grudziądzu wpłynęło na przesunięcie datacji mostu Bramy Krakowskiej w Warszawie z XVI w. do XIV, tak wyniki eksploracji terenu Zamku Wysokiego, z lat 2006-2009 wymuszają potrzebę korekty wiedzy o okresie budowy kościoła św. Mikołaja i całkowicie na etapie wykonania fundamentów i częściowo ścian naw wskazują na wiek XIII. Nie jest to moim zdaniem stwierdzenie przedwczesne.
Badania archeologiczne terenu Zamku Wysokiego, z lat 2006-2009 dla Grudziądza posiadają zapewne charakter rewolucyjny.
Po tej prezentacji poszczególnych cech charakterystycznych, widocznych na ścianach kościoła, więcej uwagi pragnąłbym poświęcić ścianom zakrystii oraz ścianom nawy głównej. We wcześniejszej literaturze okres w historii Grudziądza przed ewakuacją w 1286 r. uważano za drewniany w architekturze. Dlatego też utrzymywano, że poprzednia budowla w tym miejscu była drewniana. Ściany zakrystii jednak temu moim zdaniem przeczą. Wątek muru i forma cegły zasadniczo odbiegają od dominującego gotyku polskiego oraz wendyjskiego w części zewnętrznej prezbiterium. Stylowo odpowiada ona kaplicy bł. Doroty w katedrze kwidzyńskiej, jej najstarszej części.
Bardzo cenne są pomiary M. Łagody z 1946 r odnośnie grubości murów kościoła. Wynika z nich, że ściany: poligonalna prezbiterium od strony wschodniej i południowa oraz naw bocznych (północna, południowa i zachodnia) posiadają jednakową grubość 1,17 m. Natomiast ściana północna prezbiterium, sąsiadująca z zakrystią posiada grubość 1,38. Także ściany wschodnie naw są grubsze od pozostałych, posiadają grubość 1,33 m. Grubość ta w powiązaniu z różnymi wątkami wewnętrznym i zewnętrznym wskazuje na przelicowanie ściany na szerokość cegły. Jest to również informacja, że przy rozbudowie kościoła wykorzystano wcześniejszy kościół ceglany, który pokrywa się częściowo ze ścianami zakrystii oraz fundamentami łuku tęczowego prezbiterium. Czas powstania tego wcześniejszego kościoła można ustalić na podstawie analogii wschodniej klatki schodowej, przylegającej do zakrystii, do kościołów cysterskich w Kołbaczu i Oliwie. Analogia grudziądzko – kołbacka została już wskazana, jest nią występowanie cegły giętej. Natomiast  w przypadku porównania grudziądzko – oliwskiego na uwagę zasługuje podobny romański portal, datowany w Oliwie na początek XIII w.[iv] Jedyna różnica jest tylko w tym, iż w Oliwie jest to portal podwójny  a w Grudziądzu portal pojedynczy. Prowadzi on z wieżyczki do empory prezbiterialnej, (zdj. 41).
Także w tej wieżyczce jest okienko o cechach romańskich, wychodzące obecnie do środka zakrystii. Na uwagę zasługuje tu zastosowanie cegły giętej. 
Natomiast na poddaszu zakrystii, na ścianie zachodniej jest zamurowane okno od strony nawy północnej. Można je również uznać za relikt wcześniejszego kościoła.
Wiele cennych informacji dostarczają ściany zakrystii przy posadzce. Za drzwiami zakrystii, prowadzącymi z prezbiterium, we wieżyczce, ponad posadzkę wystaje łuk zamurowanego portalu, (zdj.43). Pierwotnie zapewne prowadził on do krypty. Wejście do krypty było od strony obecnej nawy północnej.  Nie można wykluczyć, iż pod prezbiterium znajduje się krypta. Na uwagę w pomieszczeniu zakrystii zasługuje również gurt jarzmowy, (zdj. 434). Pełni on tę sama rolę, co przypora arkadowa nad zakrystią, widoczna ponad dachem, tylko, że  wagi konstrukcyjnej tego elementu mało kto zdaje sobie sprawę i jaki on jest cenny dla opisu architektonicznego tego kościoła.
Warto również zauważyć, że w trakcie odgruzowywania ruin wieży Klimek znaleziono tam kilka sztuk cegły romańskiej, (zdj. 45 i 46).
 
Opisy zdjęć.
 
Plan 1. Przekrój pionowy kościoła św. Mikołaja. Plan wg M. Cichego i T. Porębnego.
Zdj. 29. Ściana północna nawy bocznej z zaznaczonymi kluczami fundamentowymi.
Zdj. 30. Ściana południowa nawy bocznej.
Zdj. 31. Gzyms kapnikowy na zachodniej klatce schodowej.
Zdj. 32. Gzyms kapnikowy na ścianie zachodniej.
Zdj. 33. Fragment zamurowanego portalu w ścianie północnej nawy bocznej.
Zdj. 34. Kształtki w zamurowanym portalu północnym.
Zdj. 35. Blendy, czyli wnęki w ścianach wieży.
Zdj. 36. Klatka schodowa zachodnia  w kościele św. Mikołaja.
Zdj. 37.  Słup kręconych schodów, o podwójnej grubości w stosunku do grubości cegły gotyckiej.
Zdj.38. Słup kręconych schodów, o podwójnej grubości w stosunku do grubości cegły gotyckiej.
Zdj. 39. Jedyny fragment słupa kręconych , znaleziony w 2006 r. podczas odgruzowywania fundamentów wieży Klimek.
Zdj. 40. Profilowana cegła, znaleziona podczas odgruzowywania fundamentów wieży Klimek w 2006 r.
Zdj. 41. Portal romański w wieżyczce wschodniej. Fot. M. Kucharski.
Zdj. 42. Okno o cechach romańskich i cegła gięta we wieżyczce wschodniej.
 Fot. M. Kucharski.
Zdj. 43.. Zakrystia. Łuk portalu w wieżyczce wschodniej wystający ponad obecną posadzkę. Fot. M. Kucharski.
Zdj. 44. Fragment sklepienia zakrystii z gurtem jarzmowym. Fot. M. Kucharski.Zdj. 45. Cegły romańskie i gotyckie, znalezione w ruinach wieży Klimek w 2006 r. Zob. X. Froelich, op. cit., s. 114.
[ii] MCP, T. 2, s. 146.
[iii] ibidem, T. 2, s. 143-144.
[iv] M. A. Szypowscy: Skarby Dziejów. Oliwa. Bazylika Archikatedralna. Warszawa, 1997, zdj. 11.__