Choinka - świąteczne drzewko życia. Skąd pochodzi? Czym wcześniej ozdabiano domy? ZDJĘCIA

Jednym z głównych symboli świąt Bożego Narodzenia jest choinka. Tradycja strojenia zielonego drzewka sięga w Polsce XVIII w., a na dobre zadomowiła w kraju Piasta na przełomie wieku XIX i XX.

- Obrządek przybył od zachodnich sąsiadów i był przyjmowany z oporami z racji niemieckiego pochodzenia - tłumaczy Wojciech Zjawiony, etnograf. - Pierwsze zapiski o strojeniu choinki pochodzą z początków XV w. z Niemiec. Wtedy jeszcze kościół negował zwyczaj jako pogański. Wiek XVI przyniósł aprobatę dekorowania choinki jako symbolu zimowych świąt oraz narodzenia Chrystusa.

Etnograf tłumaczy, że choinka w obrzędowości bożonarodzeniowej jest symbolem odrodzenia życia, czyli narodzenia Chrystusa. Trwanie życia w postaci zataczających kręgów natury objawia się w symbolice zielonej gałęzi, która nieprzerwanie istnieje przez cały rok kalendarzowy. Trwanie i nadzieja na odrodzenie objawią się w chrześcijańskich zwyczajach związanych z nadejściem oczekiwanego Syna Bożego.

Kiedy nie było choinki...

Wówczas domy w Polsce dekorowano podłaźniczką zwanym również bożym drzewkiem, rajskim sadem bądź wiechą. Wiecha została wyparta przez choinkę. Jednak jeszcze w latach 60. XX w. podłaźniczką przystrajano domy na wschodnich krańcach Polski.

- Na boże drzewko składały się gałązki drzewka iglastego, jodły bądź sosny. Czasami na wiechę wykorzystywano czubek niewielkiego drzewka iglastego. Podłaźniczkę wieszano pod sufitem i dekorowano ozdobami wykonanymi z bibuły, papieru, słomy, wieszano na niej owoce, najczęściej jabłka, orzechy niekiedy owinięte złotym lub srebrnym papierkiem, słodycze, aniołki, opłatkowe krążki - wymienia Wojciech Zjawiony.

Etnograf dodaje, że podłaźniczkę traktowano z wielką uwagą i szacunkiem. Jeżeli jej igły zmieniały kolor na żółty, obawiano się o przyszły rok i plony. Jeżeli pozostawały zielone, oznaczało że przyszły rok przyniesie wiele dobrego. Wiechę trzymano w izbie do święta Trzech Króli, a najdalej do święta Matki Boskiej Gromnicznej przypadającego na 2 luty. Podłaźniczki nie wyrzucano, kruszono ją, a następnie dodawano do jadła dla zwierząt. Miała za zadanie ochronić i zachować inwentarz domowy przy zdrowiu. Broniła również od uroków. W czasie burzy wsypywano ją do pieca z palącym się ogniem żeby odgoniła niebezpieczeństwo.

Lokalne tradycje

Wojciech Zjawiony tłumaczy, że południowa Wielkopolska nie odbiegała w swoim charakterze od ogólnopolskiej obrzędowości bożonarodzeniowej.

- Choinkę przystrajano przede wszystkim dekoracjami wykonanymi samodzielnie z dostępnych materiałów czyli ze słomy, bibuły, papieru, słodyczy, orzechów, płodów z ogrodu, najczęściej jabłek, pierników w rożnych świątecznych kształtach. Charakterystyczne były ozdoby tworzone z opłatków. Mogły wisieć na choince pojedyncze krążki, ale również i złożone z wielu opłatków tzw. światy. Światy miały za zadanie ochraniać dom od złego. Dekoracje z opłatków były wyjątkowe i specyficzne jednak można je było spotkać w innych rejonach Polski - mówi etnograf.

Dekorowanie opłatkiem choinki, a wcześniej i podłaźniczki, jest to bardzo wymowny zwyczaj polski. Wojciech Zjawiony dodaje, że w okresie świątecznym można było także spotkać podwieszone pod sufitem tzw. pająki, czyli dekoracje wykonane ze słomy i bibuły. Często kolorowe miały chronić dom od uroków i zapewnić domownikom zdrowie. Pełniły również funkcję typowo dekoracyjną. Można je było także zastać w innych częściach Polski gdzie regionalnie mogły przybierać różne formy.

Bombki pojawiły się w Niemczech w połowie XIX w., a do Polski dotarły w drugiej połowie XIX w.

- Z początku służyły jako dekoracja w domach szlacheckich i mieszczańskich z czasem dopiero trafiając do gospodarstw chłopskich. Dostępność tego typu dekoracji upowszechniła się w drugiej połowie XX w. Importowano je z zagranicy, ale powoli i u nas zaczęto produkować szklane ozdoby. Najpierw miały kształt owoców i orzechów, potem przybierały formy przedmiotów codziennego użytku, pantofelków, parasolek, bałwanków, zwierzątek, aniołków - mówi Zjawiony.

Prezenty pod choinką

Obdarowywanie się podarkami to jeden to z podstawowych elementów kultury. Nasz rozmówca wyjaśnia, że tradycja darowania podarków w czasie świąt Bożego Narodzenia znana jest od XIII w. i nawiązuje do darów jakie złożyli trzej królowie Jezusowi podczas wizyty w Betlejem. W Polsce przyjęła się od końca XVIII w., a zadomowiła w wieku XIX.

- Na początku w domach szlacheckich i mieszczańskich, aby z czasem stać się również elementem obrzędowości chłopskiej. W różnych regionach Polski prezenty pod choinkę może przynosić: święty Mikołaj, Aniołek, Dzieciątko Jezus, Gwiazdor, Gwiazdka, a nawet Dziadek Mróz - wymienia etnograf. - W Polsce dzieci pod choinką znajdują prezenty w Wigilię 24 grudnia, w większości innych regionów świata jest to czas Bożego Narodzenia, a nawet święto Trzech Króli. Czasami samo "drzewko życia" jest niespodzianką dla wyczekujących dzieci.

Zaznacza, że szczególną rolę pełniło obdarowywanie dzieci, w polskiej kulturze pojawiające się podczas chodzenia z szopką i kolędą.

- Zabieg ten miał być może na celu obłaskawienie świata duchów i zapewnienie sobie ich życzliwości, gdyż dziecko w magii stało na szczególnym miejscu. Ma to związek z wierzeniami przed chrześcijańskimi, Słowianie w okresie słonecznego przesilenia zimowego czcili przodków i wierzyli, że świat duchów, właśnie w tym czasie zbliża się mocno do świata ludzi przez co granice między nimi mogą się przenikać. Dziecko z racji młodego wieku mogło mieć kontakt ze światem nadprzyrodzonym, którego się obawiano. Z pewnością dlatego tak łatwo upowszechnił się w Polsce zwyczaj podarków dla dzieci pod choinką - wyjaśnia Wojciech Zjawiony.

Dodaje, że współcześnie mocno podtrzymujemy tę tradycję, a dzieci, jak gdyby przeczuwając swoją istotną pozycję w okresie nadchodzących Świąt, oczekują ich z niecierpliwą radością.

Zapraszamy też do obejrzenia choinek naszych Czytelników: