Nasza Loteria NaM - pasek na kartach artykułów

Czersk - pierwsza stolica Mazowsza. Historia, mapa, dojazd, atrakcje. Najważniejsze informacje w jednym miejscu

Przemysław Miller
Czersk, Zamek. Historia, mapa, dojazd, atrakcje. Najważniejsze informacje w jednym miejscu
Czersk, Zamek. Historia, mapa, dojazd, atrakcje. Najważniejsze informacje w jednym miejscu Przemysław Miller
Czersk. Na dzisiejszym wzgórzu, na którym stoją imponujące ruiny gotyckiego zamku w I w. p.n.e. chowano zmarłych, którzy wywodzili się z kultury pomorskiej. Natomiast trzy tysiące lat temu u stóp obecnego wzgórza zamkowego ulokowana była osada kultury łużyckiej.

Patrząc na pozostałości prastarej warowni, trudno sobie wyobrazić, że niegdyś wzgórze zamkowe wyglądało zupełnie inaczej i najpewniej było niższe o kilka metrów. Łagodnie pochylone ku zachodowi a od południowego wschodu ograniczone stromymi skarpami i bagnami, z płynącą u podnóża Wisłą. W tym samym miejscu wiele wieków później, od II w. p.n.e. do III w. n.e., znajdował się rozległy cmentarz ludności kultury przeworskiej.

Spis treści

Czersk - historia

Pradzieje
Wiek XII to niezwykle burzliwy okres rozbicia dzielnicowego i bratobójczych walk o dzielnicę senioralną. Na przełomie 1142 i 1143 r. wojska ruskie zostały wezwane przez księcia-seniora Władysława II, aby wesprzeć go w walce z bratem Bolesławem Kędzierzawym, który niepodzielnie władał Mazowszem.

Książę Władysław spotkał się z sojusznikami pod Czerskiem, o czym wspomina kronika ruska „Latopis Ławrientijewski”. Jest to również najwcześniejsza wzmianka o Czersku. Przy tej okazji gród, będący we władaniu księcia Bolesława, został zniszczony. Na nieomal sto lat Czersk znika wtedy ze źródeł pisanych. Pojawia się dopiero w dokumentach księcia Konrada Mazowieckiego nieco pośrednio - jako „terytorium czerskie”. Czersk, jako miejsce wystawiania książęcych dokumentów, pojawia się od 1245 r. Kancelaria zamkowa wystawia liczne książęce dokumenty, zaś urzędnicy czerscy wzmiankowani są jako świadkowie statutów, nadań, przywilejów i zmian prawa.

Pierwszy gród
W XI w. kolejni mieszkańcy zaczęli w tym miejscu stawiać solidne domy słupowe a potem zrębowe. Prawdopodobnie już w poł. XI w. całą powierzchnię wzgórza starannie zniwelowano i uporządkowano oraz częściowo umocniono wznosząc tu pierwszy nowoczesny jak na tamte czasy gród.

Odległość kilku wieków i liczne przekształcenia wzgórza uniemożliwiają jednak naukowcom i historykom dokładne uchwycenie-zlokalizowanie przebiegu tych pierwszych umocnień. Wiadomo jedynie, że chaty znajdowały się w wyznaczonej, starannie zorganizowanej przestrzeni, i nawet w razie zniszczenia jednego z domostw, układ zabudowy był odtwarzany. Niektóre domy wyposażone były w kamienne piece, drewniane podłogi a drewnianym moszczeniem wyłożono część ciągów komunikacyjnych.

Niestety pierwszy gród został szybko zniszczony, na skutek pożaru. Takie wydarzenia zmuszały często tutejszych mieszkańców do zmiany zagospodarowania przestrzeni, która otoczona była wałami. Po każdym takim wydarzeniu porządkowano a równocześnie zmieniano kształt wzgórza.

Na początku XII w. podjęto kolejny duży wysiłek budowlany, który wiązał się z pracami mającymi na celu umocnienie wzgórza wysokimi ziemno-drewnianymi wałami.

We wschodniej części dziedzińca grodu powstał z wapiennych ciosów kamienny kościół w stylu romańskim pw. św. Piotra. Wokół kościoła zaczęto też organizować pochówki znaczniejszych dla tej społeczności zmarłych. Także i ten gród został zniszczony. Na przełomie 1142 i 1143 r. pod Czerskiem miała miejsce koncentracja wojsk polskiego księcia Władysława II i jego ruskich sprzymierzeńców. Gród czerski należał wówczas do jego brata i przeciwnika, księcia mazowieckiego Bolesława Kędzierzawego. Ze strategicznego punktu widzenia nie można było pozostawić wrogiej umocnionej warowni za plecami, dlatego też gród musiał ulec zniszczeniu.

Po upadku warowni zaczęła na wzgórzu dominować głównie funkcja cmentarna. Osadnictwo zaś przeniosło się na jego peryferia oraz na sąsiednie wzgórza oraz na tereny poniżej wzniesień.

Cmentarzysko
Początkowo zmarłych chowano tylko przy grodowym kościele. Jednym z najstarszych pochówków jest grób Magnusa, który był umieszczony we wnętrzu albo na zewnątrz tuż przy ścianie kościoła. Wewnątrz świątyni pochowani byli także inni ludzie, ale część tych grobów uległa zniszczeniu.

Po zniszczeniu grodu w XII w. cały obszar wzgórza stał się de facto jednym wielkim cmentarzyskiem. Na przestrzeni 100 lat pochowano tam co najmniej 1200 osób. Archeolodzy odsłonili tu około 800 całych szkieletów oraz ich fragmentów. Zmarłych chowano w jamach, czasem z drewnianą obstawą, czasem w trumnach, w tym także takich zaopatrzonych w okucia, które były zbite gwoździami.

Mimo formalnej chrystianizacji, w trakcie wykopalisk stwierdzono dosyć liczne ślady dawnych pogańskich praktyk. Choć Kościół zakazywał wyposażania zmarłych na dalszą drogę, to część pochówków zawiera rozmaite dary. Były to najczęściej przedmioty codziennego użytku, broń, ozdoby i pożywienie. Różny też był status pochowanych tu osób, z których część mogła sobie pozwolić za swojego życia na zakup drogich wyrobów. Prym wiodły zwłaszcza kobiety, w grobach których znaleziono m.in. kosztowne paciorki ze szkła i kamieni półszlachetnych, kabłączki skroniowe, metalowe zawieszki, pierścionki i bransolety. Jedną ze zmarłych ubrano w pochodzącą z Bizancjum lub Bliskiego Wschodu tkaninę przetykaną złotą nitką. Zarówno w kobiecych jak i męskich pochówkach znaleziono liczne noże, narzędzia rzemieślnicze i domowe - szydła, igły, sierpy, odważniki, grzebienie, przęśliki, klucze do kłódek, osełki i krzesiwa. Niektórzy z pochowanych byli wojownikami - piechurzy dostawali jako wyposażenie grobowe grociki strzał, jeźdźcy ostrogi, zaś w bogatym pochówku Magnusa znajdował się miecz i włócznia.

Z czasem zrezygnowano z cmentarnej roli wzgórza i książę Konrad Mazowiecki rozpoczął przygotowania do budowy tam nowej warowni. W pierwszej kolejności wyrównano teren i zasypano powierzchnię cmentarzyska oraz powiększono powierzchnię wzgórza, usypując od strony zachodniej skarpę. W trakcie tych prac zniszczono wiele pochówków. Od tego czasu tylko część pochówków, prawdopodobnie osób najważniejszych w tej społeczności, lokowana była w grodowym kościele. Pochówki z okresu wczesnego średniowiecza znajdowano także na innych czerskich wzgórzach - na wzgórzu środkowym, na wzgórzu północnym zwanym Poświętnem lub Kościeliskiem, a także na terenie miasta na południe od rynku. W średniowieczu zmarłych chowano też na wzgórzu północnym i taka sytuacja trwała aż do XVIII w. Jednak jeszcze w czasie potopu szwedzkiego ulokowano na wzgórzu zamkowym pojedynczy pochówek.

Zielony smok
Podczas wykopalisk archeologicznych przeprowadzonych tu w latach 60. XX w. odkryto bardzo interesujący pochówek. W grobie wykopanym tuż przy fundamencie kościoła, spoczywał starszy i bez wątpienia zamożny mężczyzna. Wyniki badań antropologicznych wykazały, że za życia wyglądał imponująco - wysoki na około 180 cm, potężnie zbudowany. Po śmierci, która nastąpiła w wieku około 60 lat z przyczyn naturalnych, został złożony w drewnianej, okutej żelazem trumnie. Na ostatnią drogę wyposażono go bardzo w żelazny miecz, włócznię, łańcuch, złoty pierścień, dwie brązowe misy i drewniane ozdobnie okute wiaderko. Wydaje się, że to ostatnie mogło być atrybutem wojowników konnych, którzy w czasie wypraw sami musieli zajmować się pojeniem i karmieniem konia. Na szkielecie stwierdzono liczne ślady urazów powstałych w wyniku walk, mężczyzna musiał wychodzić z nich zwycięsko, bowiem wszystkie zdążyły się całkowicie zagoić za jego życia. Historycy uważają, że Magnus synem anglosaskiego króla Harolda II Godwinsona, który zginął w słynnej bitwie pod Hastings w 1066 r.

O mężczyznach o takim imieniu wspomina także Gall Anonim w swojej kronice z początku XII w. Jednym z nich był Magnus komes Wrocławia, drugim Magnus komes Mazowsza. Za uznaniem mężczyzny za anglosaskiego księcia przemawia, oprócz pasującego datowania grobu, także inna przesłanka. Otóż w godle Czerska pojawia się bowiem wywern – smok o charakterystycznym kształcie, obcy w polskiej heraldyce, ale dobrze znany natomiast na Wyspach Brytyjskich jako mityczny gad o wężowych kształtach.

Najnowsze badania antropologiczne nie potwierdziły ani nie zaprzeczyły, że mężczyzna ten miał obce pochodzenie. Ustalono też, że dzieciństwo spędził w innym miejscu niż lata dorosłości. W swoim życiu nie zaznał niedostatku pożywienia, wręcz przeciwnie - jego dieta była różnorodna i bogata w ryby słonowodne lub migrujące, więc najpewniej sprowadzane. Należał również do elity społeczno-politycznej.

W średniowiecznych legendach smoki kojarzą się wyłącznie negatywnie. Pozytywne znaczenie miały jedynie w brytyjskich legendach arturiańskich. Sam król Artur utożsamiany był ze smokiem, a jego ojciec zwany był Pendragonem - głową smoczego rodu. Wydaje się zatem, że znaczenie - tj. władcy utożsamiającego się z bohaterem i smokiem, kierowały czerskimi książętami obierającymi wywerna jako swoje godło. Dwunogi smok ze skrzydłami pojawił się bowiem włąśnie na pieczęciach czerskich książąt Trojdena I, Siemowita III i Kazimierza I, stając się z czasem herbem całej dzielnicy. I chociaż nie wiemy, skąd wziął się ten pomysł, świadczy on o jednym - książęta czerscy znali i podziwiali ówczesną europejską literaturę dworską i rozumieli występującą w niej symbolikę.

Trudny czas
Okres rozbicia dzielnicowego w Polsce w latach 1138-1306 był bez wątpienia czasem, gdy książęta piastowscy zażarcie walczyli między sobą, starając się pozyskać jak najwięcej ziem i tym samym poszerzyć swoją władzę. Przyczyniało się to do ogólnego osłabienia podzielonego państwa, co sąsiedzi bez skrupułów wykorzystywali. Liczne najazdy nękały także Mazowsze - od północy pustoszyły je plemiona pruskie, od wschodu zaś Rusini i Litwini.

W tak trudnej sytuacji objął rządy młody książę mazowiecki Konrad, od 1200 r. władca Mazowsza i Kujaw. Musiał zmierzyć się nie tylko z niepokojami przygranicznymi, ale także z wewnętrzną sytuacją w kraju. Przy tym rościł sobie prawa do władania również Małopolską ze stołecznym Krakowem, co mógł osiągnąć tylko zbrojnie.

Aby móc swobodnie angażować się w walki o dzielnicę senioralną, musiał zapewnić Mazowszu spokój i ochronę. W tym celu sprowadził na Mazowsze cystersów, którym zlecił misję chrystianizacji Prusów. Gdy zakończyło się to spektakularnym niepowodzeniem, w 1226 r. zdecydował się osiedlić na ziemi chełmińskiej Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie - aby ten bronił skutecznie północnej granicy Mazowsza przed Prusami.

Ambicje
Konrad I Mazowiecki był typowym przedstawicielem swoich czasów. Dumny i ambitny, traktował każdy sprzeciw jako zbrodnię przeciw majestatowi, bezwzględnie walczył o swoje faktyczne i domniemane władztwo. Według kronik czas właśnie w Czersku książę Konrad więził w 1229 r. księcia Henryka Brodatego, a w 1233 r. małoletniego księcia Bolesława Wstydliwego.

Jego niekwestionowanymi zaletami była niezwykła odwaga granicząca wręcz z brawurą oraz wyobraźnia polityczna, pozwalająca mu na realizację niezwykle śmiałych projektów politycznych. Władca mazowiecki miał też niezwykłe wsparcie osobie swojej małżonki Agafii. Ta ruska księżniczka z dynastii Rurykowiczów, równie śmiała jak jej mąż, niejednokrotnie udowodniła, że jest potomkinią odważnych kniaziów.

Odnowa Czerska
W momencie kiedy Konrad obejmował władzę, wzgórze czerskie zajęte było przez rozległe cmentarzysko, podczas gdy na sąsiednich wzniesieniach istniały zapewne otwarte osady. Ośrodek czerski utracił już wówczas swoje pierwotne znaczenie. W celu przywrócenia mu centralnego statusu książę podjął decyzję o ponownym wzniesieniu umocnionej siedziby w formie warownego grodu. W tym celu zniwelowano teren wzgórza, nie tylko zasypując wszelkie nierówności, ale też nasypując z zewnątrz ziemię pod nowe osiedle, ale też pod istniejące już tam pochówki. Ziemię zmieszaną z ludzkimi szczątkami, gruzem i wapiennym ze zburzonej kaplicy rozrzucono po całym wzgórzu, które w części zachodniej powiększono przywożąc żółtą glinę.

Nowa rezydencja miała funkcje administracyjne i reprezentacyjne. Książę przeniósł tu z Grójca kanoników i osiedlił ich w Czersku, fundując im na terenie grodu kościół. W 1245 r. dokonano konsekracji kolegiaty czerskiej. W 1236 r. jego synowie, Bolesław i Kazimierz, zażądali przekazania im do samodzielnego władania części ziem. Książę oddał im północną część Mazowsza z Płockiem i Kujawy, dla siebie zostawiając rozległe Mazowsze Czerskie oraz ziemię łęczycko-sieradzką. Po śmierci Konrada w 1247 r. jego trzeci syn, Siemowit I, objął władzę nad Ziemią Czerską, a już po roku, po bezpotomnej śmierci brata Bolesława - nad całym Mazowszem.

Kontynuacja
Od początku XIV w. ziemią czerską władał Trojden I, od 1313 r. także książę warszawski i liwski - de iure władcą południowego Mazowsza. Był synem księcia mazowieckiego Bolesława II i wnukiem Siemowita I. I ze względów politycznych zawarł związek małżeński z ruską księżniczką Marią.

Sztuka dyplomacji
Trojden nie był jedynym poszukującym żony na wschodzie. Przyznać mu jednak należy, że były to małżeństwa głównie polityczne. Konrad I Mazowiecki ożenił się z księżniczką Agafią. Syn Konrada i Agafii, Siemowit I, książę czerski, pojął za żonę ruską księżniczkę Perejasławę. Ich z kolei syn Bolesław II, za pierwszą żonę miał Gaudemundę - Zofię litewską, córkę wielkiego księcia litewskiego Trojdena, po którym imię otrzymał jego wnuk, książę czerski i warszawski.

Znowu smok i dyplomacja
Badania archeologiczne wskazują, że to książę Trojden I był pierwszym budowniczym grodu w Czersku. Natomiast z księciem Trojdenem związane jest pojawienie się smoka w czerskim godle. Tym również herbem mazowieccy Piastowie posługiwać się będą do czasu śmierci ostatniego z nich i przyłączenia Mazowsza do Korony w 1526 r.

Trojden I był biegłym w prowadzeniu skomplikowanej polityki wewnętrznej i zewnętrznej. Sam zawarł związek małżeński z ruską księżniczką, zabezpieczając się tym samym od wschodu i zdobywając potężnych sojuszników,
a jednocześnie wpływając na politykę księstwa halickiego.

Ziemie piastowskie od zarania były bardzo rozległe. Dlatego też m.in. w liście skierowanym do papieża z 1325 r. mazowieccy książęta Trojden i jego brat Siemowit II określili ich wschodnią granicę jako sięgającą 2 mile od Grodna.

Prawdopodobnie z XIII lub XIV w. mógł pochodzić interesujący pochówek z wnętrza tej świątyni. Ciało zmarłego złożono pod kamienną płytą nagrobną z wyrytym mieczem i toporem. Nie był to kościół parafialny, bo ten znajdował się na północnym wzgórzu, zwanym Kościeliskiem i funkcjonował tam do XVIII w.

Wysoka ranga świątyni grodowej utrzymała się do 1398 r., kiedy książę Janusz polecił miejscowym kanonikom zebrać sprzęty, stroje liturgiczne, relikwie i inne wyposażenie, i przeniósł ich do Warszawy do kościoła św. Jana, który uzyskał rangę kolegiaty.
W XVI w., po przyłączeniu Mazowsza do Korony, kaplicą św. Piotra zajęła się królowa Bona.

Potop
Z lustracji, która miała miejsce w 1660 r., tuż już po szwedzkim potopie wynika jasno, że budynek kościoła był w złym stanie. Znaleziony w rumowisku kościoła podczas badań prowadzonych w latach 1908-1914 misternie wykonany relikwiarz z XVII w. z wyobrażeniami Chrystusa i patrona świątyni św. Piotra, a także liczne fragmenty ścian z polichromiami w żywych kolorach i złoceniami, świadczą o tym, że ich stan musiał być lepszy. Lustracja z 1750 r. przynosi potwierdzenie upadku kościoła św. Piotra, z którego zostały tylko trzy ściany.

Czersk, zamek. Mapa, dojazd, informacje praktyczne

Zamek książąt mazowieckich w Czersku, pl. Tysiąclecia 1,

OFICJALNA STRONA ZAMKU W CZERSKU

Dojazd:
Do Czerska 39 km z Warszawy, 3 km z Góry Kalwarii. Parkować można w rynku, na piechotę 3 minuty na zamek.
Od kilkunastu lat nie ma dogodnych dla turysty połączeń autobusowych do Czerska. Trzeba iść z Góry Kalwarii na piechotę 3,5 km, a tam jeżdżą autobusy ze stacji Metro Wilanowska, w tym ZTM.

Informacja turystyczna:
Centrum Informacji Kulturalnej i Turystycznej ul. ks. Z. Sajny 1, 05-530 Góra Kalwaria (budynek Gminnej Biblioteki Publicznej),

Czersk. Atrakcje w najbliższej okolicy

Najbardziej interesującym przedstawicielem stylu klasycystycznego w Górze Kalwarii jest ratusz. Wzniesiony w latach 1829-1834 według proj. Bonifacego Witkowskiego z poprawkami Henryka Marconiego. Spłonął podczas wycofywania się z miasta oddziałów Wehrmachtu. Po zakończeniu remontu w 1951 r. budynek przeznaczono na siedzibę władz miasta i gminy oraz Urzędu Stanu Cywilnego.

Naprzeciw ratusza znajduje się barokowy kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego zwany też Kościołem na Górce. Wybudowano go w II poł. XVII w. u zbiegu ramion krzyża tworzonego przez główne ulice miasta. Stanowił początkową stację Drogi Pasyjnej, nazywano go „Kaplicą Piłata.

Architektoniczną perłą Góry Kalwarii jest również pobernardyński barokowy zespół klasztorny oraz parafialny Kościół pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. Pobudowany w latach 17561-1770. Stanął w miejscu drewnianej fary, zniszczonej przez huragan. Spoczywający w podziemiach fundator kościoła - marszałek Franciszek Bieliński powierzył jego budowę Włochowi Jakubowi Fontanie.

Do cennych pamiątek historycznych należy dawny żydowski Dom Modlitwy, wybudowany w 1901 r. W okresie międzywojennym był miejscem modlitw wyłącznie dla chasydów - Żydów przestrzegających surowych reguł religii mojżeszowej. Obok kilka lat wcześniej wzniesiono dwór cadyka.

Czersk. Restauracje w okolicy

  • Grill Bar Szpruch, Pęcław 1 Góra Kalwaria, tel.730-875-981, www.grillbarszpruch.pl
  • Kantyna Restauracja & Bar, ul.Dominikańska 11 Góra Kalwaria, tel.22/375-90-35
  • Restauracja Marysieńka, ul.Dominikańska 7 Góra Kalwaria, tel.603-511-117
  • Winners Burgers, ul.Dominikańska 24 Góra Kalwaria, tel.536-000-564
  • Restauracja Dziki Imbir, ul.Dominikańska 26 Góra Kalwaria, tel.723-762-600

Czersk. Noclegi w okolicy

  • Hotel Podzamcze, ul.Wojska Polskiego 43 Góra Kalwaria, tel.22/726-00-66; 516-868-903; 516-868-709, e-mail: [email protected], www.podzamczehotel.pl
  • Koszary Arche Hotel, ul.Dominikańska 11 Góra Kalwaria, tel.22/375-90-35, e-mail: [email protected]; [email protected]

Informacje o wydarzeniach na Zamku w Czersku warto śledzić na facebooku:

Tekst i zdjęcia: Przemysław Miller

emisja bez ograniczeń wiekowych
Wideo

Niedźwiedź szuka pożywienia w koszu na odpadki

Dołącz do nas na Facebooku!

Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!

Polub nas na Facebooku!

Kontakt z redakcją

Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?

Napisz do nas!

Polecane oferty

Materiały promocyjne partnera
Wróć na naszemiasto.pl Nasze Miasto