Ukraińcy w Kaliszu. W 1921 roku zaczęła się tworzyć kaliska wspólnota ukraińska. ZDJĘCIA

100 lat temu zaczęła się tworzyć kaliska wspólnota ukraińska

Pierwsi Ukraińcy przybyli do Kalisza w grudniu 1920 roku, ale najwięcej zjawiło się ich wiosną 1921 roku, kiedy Polska podpisała traktat ryski i zaczęła zwalniać z obozu w podkaliskim Szczypiornie jeńców bolszewickich. Najpierw zjawiła się 2 Wołyńska dywizja z gen. Ołeksandrem Zahrodśkym i 3. Żelazna z gen. Ołeksandrem Udowyczenko. W sumie 3700 żołnierzy, w tym 1080 oficerów.

W 1921 r. do Szczypiorna przeniesiono 1. Szpital Wojskowy z Kalisza z głównym lekarzem Borysem Leontiwem, który jest pochowany na cmentarzu przy ul. Górnośląskiej. Potem z Aleksandrowa Kujawskiego przybyły dwie dywizje - 4. Kijowska i 6. Siczowa z generałami Jurijem Tiutiunnykiem i Markiem Bezruczką i wreszcie ze Strzałkowa koło Słupcy dotarła także 5. Dywizja Chersońska.

Na stanie obozów w Kaliszu i w Szczypiornie było aż 20 tysięcy osób, choć faktycznie na stałe przebywało ich tu 7-8 tysięcy. Co ciekawe na kaliskich cmentarzach leży aż 19 z 36 pochowanych w Polsce generałów Ukraińskiej Republiki Ludowe.

Ukraińcy szybko się urządzali.

Już w kwietniu 21 roku powstało stowarzyszenie Ukraiński Centralny Komitet, które zajęło się organizacją życia ukraińskiej emigracji. W kaliskim obozie funkcjonowała szkoła oficerska, towarzystwa żołnierskie, prowadzona była działalność kulturalna, artystyczna i wydawnicza. Ukraińcy mieli nadzieję, a utwierdzał ich w tym Symon Petlura, że emigracja nie będzie trwać wiecznie a w przyszłości Polska pomoże im w walce z bolszewikami. Nie wszyscy wiedzą, że w 31 roku powstał plan rozbudowy armii ukraińskiej w Polsce do 100 tysięcy. Jednocześnie we wschodnich województwach funkcjonowały różne organizacje paramilitarne. '' – wyjaśnia Aleksander Kolańczuk, autor m.in. książki „Internowani żołnierze armii UNR w Kaliszu 1920-1939”.

15 maja 1921 roku w Szczypiornie zjawił się sam marszałek Józef Piłsudski. Został uroczyście podjęty w obozowej świetlicy, ustrojonej w emblematy polskie i ukraińskie. Wysłuchał przemówienia generała Marka Bezruczki i wśród wielkiej ciszy powiedział: Ja was przepraszam panowie, ja was bardzo przepraszam. Towarzyszący Piłsudskiemu kaliszanin płk Juliusz Ulrych zanotował w swoim pamiętniku reakcję gen Bezruczki, który bardzo wzruszony rzekł: Wasz pan marszałek to wielki rycerz.

Życie obozowe

W Szczypiornie kwitło życie nie tylko obozowe. Działała tu szkoła podstawowa im. Semena Petlury, powołane przez generała Zagrodzkiego gimnazjum im. Tarasa Szewczenki, które ukończył m.in. Kaliski malarz Michał Dobriak oraz szkoła artystyczna, której kilkudziesięciu uczniów wystawiało swoje prace w całej Wielkopolsce.

Dużą popularnością wśród miejscowych cieszył się także chór oficerski. Wśród internowanych działało Stowarzyszenie Pomocy Emigrantom z Ukrainy Emigrantom, które utrzymywło w Kaliszu Dom Ukraińskiego Emigranta, pracownię rzemieślniczą, drukarnię i liczącą 198 woluminów bibliotekę, zgromadzoną przez działające w latach 1926-37 Towarzystwo Samopomocy Emigrantom z Ukrainy w Województwie Łódzkim.

Pod koniec 1922 roku powstało tu wydawnictwo ,,Czarnomor'', gdzie drukowano książki głównie o tematyce historycznej i wojskowej. W Kaliszu wydawano następujące pisma: „Załiznyj Striłeć”, miesięcznik literacki „Wesełka”, satyryczne „Oko”, „Sicz” „Za drotom”, „Dżereło”, „Wowa internowanyj”, „Za Ukrainu” i „Wisnyk internowaneho kurenia”.

W 1924 roku, po likwidacji obozów internowanych, w Kaliszu powstała Stanica Ukraińska. W jej skład weszły, obok wymienionych wcześniej szkół, także przedszkole, koło sportowe ,,Sokił'' oraz grupa teatralna.

W II RP liczba Ukraińców w Kaliszu systematycznie spadała. W 31 roku tylko połowa z 1410 dzieci była była wyznania prawosławnego, 60 procent władało językiem ukraińskim, 20-30 procent obydwoma językami, a pozostałe mówiły już tylko po polsku. W 1939 r. w Kaliszu i w powiecie codzienny kontakt ze szkołą, teatrem, przedszkolem oraz z pozostałymi instytucjami i organizacjami ukraińskimi miało około 1300 osób.

Ukraińcy w wojnie obronnej 39 roku

W polskim wojsku walczyło 150-200 tysięcy Ukraińców, z których wielu straciło życie. Kapelan główny wojska polskiego Szymon Fedorońko został zamordowany w Katyniu. jego dwaj synowie - Orest i Wieczesław zginęli w powstaniu warszawskim a trzeci - Aleksander w bitwie o Anglię. Pawło Szandruk, nauczyciel w kaliskim gimnazjum im. Szewczenki, w kampanii wrześniowej był szefem sztabu 29 brygady piechoty. Za udział w walkach obronnych został oznaczony krzyżem Virtuti Militari.

Po wojnie większość pozostałych w mieście Ukraińców zostało wywiezionych na Syberię, choć i dziś można znaleźć potomków oficerów i żołnierzy armii ukraińskiej. W latach 60. dziennikarzem ,,Ziemi Kaliskiej'' był tragicznie zmarły Anatol Dubowenko, syn Sawy, ukraińskiego oficera, działacza Związku Inwalidów, członka Zarządu Rady Głównej Towarzystwa Byłych Zaporożców.

Jedną z niewielu pamiątek, które po sobie pozostawili są groby, zwieńczone krzyżami z tryzubem. Najwięcej Ukraińców pochowanych zostało w odrestaurowanym pod koniec lat 90. XX wieku cmentarzu w Szczypiornie.

Cmentarz narodów w Szczypiornie

Jesienią 1914 roku w podkaliskim Szczypiornie Niemcy założyli cmentarz, na którym chowani byli żołnierze zmarli w stalagach. Mogiły zajęły około 1 hektara ziemi, należącej do trzech właścicieli: Józefa Mrozińskiego, Feliksa Matuszczaka i Marcelego Maciejewskiego. Szczypiornicka ziemia przyjęła prochy kilkudziesięciu Anglików i Włochów, ponad 700 żołnierzy armii carskiej m.in. Rosjan, Ukraińców, Gruzinów, Litwinów i Tatarów oraz kilkunastu Niemców.

Potem, podczas wojny polsko-bolszewickiej chowano tu zmarłych w niewoli żołnierzy Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej. W 1922 roku, kiedy obóz w Szczypiornie zasiedlany byś żołnierzami Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej, na cmentarzu spoczywało już ponad 1000 żołnierzy.

W latach 1922-23 pochowano tu około 500 żołnierzy Armii URL. Internowani w obozie żołnierze ukraińscy zorganizowali zbiórkę pieniędzy, które przeznaczyli na odnowienie i uporządkowanie nekropolii. Już wtedy wydatki przekroczyły 2 tysiące złotych, co było dla biednych emigrantów kwotą niemałą.

Pośrodku nekropolii stanął pomnik poświęcony poległym, a wykonany przez kaliską firmę Alfreda Fibigera. Na pomniku wyryto napisy: „Tim szczo wmerli, ale nie zdradzili Ukrainy, Ukraińska Armia 1923” i z drugiej strony: „Bohaterom walki o niepodległość Ukrainy, Armia Ukraińska, Pro Ukrainae libertate mortus”.

Po rozwiązaniu obozu w 1924 roku właściciele gruntów zagrozili zniszczeniem cmentarza, bowiem od 1914 roku nie płacono im za dzierżawę. W całym kraju przeprowadzono zbiórkę pieniędzy i 4 października 1929 roku w biurze notarialnym Stanisława Brzozowskiego w Kaliszu generał Ołeksandr Zahrodśkyj podpisał akt kupna-sprzedaży.

Cmentarz otoczono betonowym ogrodzeniem i obsadzono żywopłotem. Warto wspomnieć, że - wbrew wielu opiniom - w Szczypiornie, oprócz prostych żołnierzy, byli chowani także oficerowie, a wśród nich generał Nykonyw oraz pułkownicy Masalityn, Neczajiw i Frołow.

Po drugie wojnie światowej nekropolia ukraińska uległa prawie zupełnemu zniszczeniu. Słupki ogrodzeniowe i krzyże służyły okolicznym mieszkańcom np. jako słupy graniczne. Pomnik miał został wysadzony w powietrze przez żołnierzy NKWD.

Wpisany do rejestru zabytków największy wojskowy cmentarz ukraiński w Polsce został zamieniony na pastwisko. Wszystko zmieniło się w latach 90. Wokół cmentarza zrobiło się głośno i w 1999 r. Miasto Kalisz odrestaurowało cmentarz dzięki finansowej pomocy Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa.